هنجارشناسي احترام در آموزه هاي قرآن

(انعام آيه 151) و يا مال (بقره آيه 188) و يا عرض و آبرو (نساء آيه 148 و نور آيه 23) در شريعت اسلام و همه شرايع وحياتي آسماني مطرح شده و از مردمان خواسته شده كه با يكديگر به سخن نيكو (بقره آيه 83) و دور از تهمت و غيبت و افترا (حجرات آيه 11 و 12) و صداي بلند، يا رفتاري تفاخرآميز و تبخترگونه و مانند آن عمل كرده و احترام يك ديگر را نگه دارند.

آثار احترام و بي احترامي به ديگران

رعايت احترام ديگران و بي احترامي به آنان آثار وضعي و تكليفي و پاداش و كيفر خاصي دارد. خداوند براي اين كه انسان ها احترام يك ديگر را نگه دارند افزون بر روش هاي تشويقي و بيان فوايد و آثار آن مي كوشد تا ازروش تهديد و تنبيه نيز بهره جويد از اين روست كه اهانت كنندگان و تحقيركنندگان را به مجازاتي سخت در آخرت تهديد مي كند تا به اين روش هنجارهاي اجتماعي را تقويت و تثبيت نمايد.
قرآن مي فرمايد كه اصولاً احترام گذاشتن به ديگري، پيش از آن كه سودش به طرف مقابل برسد به خود فرد مي رسد. بي گمان كسي كه به ديگري احترام مي گذارد شخصيت و شاكله وجودي خود را نشان مي دهد كه از كمال سلامت برخوردار است و از سوي ديگر منفعت و سودش به خود فرد بازمي گردد و موجب مي شود كه ديگران به سوي وي گرايش بيش تري پيدا كرده و در كارها و مشكلات دستگيرش شوند. (حج آيه 30)

قرآن و رعايت آداب و رسوم ملتها

از آن جايي كه قرآن هنجارهاي عرفي و عقلي را همانند هنجارهاي شرعي داراي ارزش و اعتبار مي داند- مگر آن كه با اصول اساسي دين در تضاد باشد و كرامت انساني را از راه ديگر خدشه دار سازد- به بيان چگونگي رفتار بيش تر به اصول اساسي عقلاني و شرعي مي پردازد و اصول عقلايي و هنجارهاي عرفي را به زمان و مكان وامي گذارد. از اين رو در بيان چگونگي سلام و تحيت تنها به اين نكته اشاره مي كند كه مي بايست در آغاز سخن كلام نيكو و سلام و درود را بر زبان راند ولي تاكيد مي كند كه مي بايست مراعات آداب و رسوم هر قومي را كرد. به اين معنا كه نوع و شيوه احترام در نزد انسان ها با قوميت ها و مليت ها و فرهنگ هاي مختلف در زمان ها و مكان هاي گوناگون متفاوت است. بنابراين مي بايست در شيوه تعامل و احترام، اين شرايط و مقتضيات زماني را در نظر گرفت. خداوند درباره سلام مي فرمايد: و اذا حييتم بتحيه فحيوا باحسن منا او ردوها (نساء آيه 86) اگر به شما سلام و تحيت فرستادند شما بهتر از ايشان عمل كنيد و يا دست كم همانند آنان به ايشان احترام بگذاريد.
در اين آيه با توجه به تفاوت هنجارهاي عرفي در نحوه سلام و تحيت دستور مي دهد كه نخست مي بايست بهتر از ايشان، رفتار و سلام ايشان را پاسخ داد و دست كم همانند آنان عمل شود. اين بدان معناست كه رعايت آداب و رسوم محلي و فرهنگي بايد در حد امكان مورد توجه قرار گيرد.
در برخي از روايات آمده است كه در پيش از اسلام سلام به معني گفتن زنده باد بود و پس از اسلام جمله سلام عليكم جانشين آن شد. (تفسير كبير فخر رازي ج 10 ص 209) و هم چنين گفته شده است كه در دوره يوسف (ع) احترام و سلام كردن به نماز گزاردن بود چنان كه همين عمل در ميان ساسانيان و پيش از ايشان وجود داشته است و از اين رو آيه: خروا له سجدا (يوسف آيه 100) به معناي اين است كه با سجده به او احترام گذاشته و سلام دادند. در حقيقت اين سجده، تعظيم و احترام است نه سجده بندگي. (مجمع البيان ج 5 ص 405) چنان كه اكنون نيز در ميان شرقي ها اينگونه است كه شخص با خم شدن، احترام خويش را بيان مي دارد.
هر ملتي نوعي آداب براي احترام و تعظيم ديگري دارد كه از آن جمله مي توان به اشاره به سر، كلاه از سر برداشتن، روبوسي، دست دادن، معانقه و گردن به گردن نهادن، بغل كردن، بوسيدن سر و پيشاني، صورت و دست و حتي پا را ياد كرد. در هندوستان خم شدن و بوسيدن پاي بزرگان خانواده مرسوم است.
قرآن بر احترام به پدر و مادر (بقره آيه 83) مومنان (سجده آيه 18)، مهمان (ذاريات آيه 24) يتيمان و نيازمندان (نساء آيه 36 و بقره آيه 83) و امور مقدس مانند قرآن (اعراف آيه 204 و نيز واقعه آيه 79)، خانه خدا (نمل آيه 91) ماه هاي حرام (توبه آيه 36) شعاير الهي (حج آيه 30) دستور مي دهد.
به هر حال احترام به ديگران به معناي تعظيم و تكريم انسانيت است كه مي بايست به عنوان يك هنجار مهم اجتماعی از سوی همگان رعایت و ترویج شود.